رویکردی نوین در بررسی ماهیت ایمان با نگاه به ساحات وجودی نفس
انتشار: تیر 26، 1401
بروزرسانی: 04 دی 1404

رویکردی نوین در بررسی ماهیت ایمان با نگاه به ساحات وجودی نفس

بنابراین شگفت نیست که او ایمان را به امری درونی و پیرو خواست انسان فروکاهد. اسراء، آیه 80 و ص آیه 35) اما از نظر برخی از انسانها چون فرعون، قدرت و ثروت به خودی خود ارزش است و حتی تنها ملاک ارزش انسانها میباشد. افزون بر این دو فیلسوف، برخی ایمان گروان همچون کرکگور و بولتمان را می توان در شمار اراده گروان آورد. همه پیروان ادیان الهی و برخی از پیروان ادیان غیر الهی عقیده دارند که در یک عصر بحرانی جهان که فساد و ظلم بیداد می کند، نجات دهنده بزرگ و مصلح جهانی ظهور می کند و اوضاع آشفته جهان را اصلاح نموده و عدل را گسترش می دهد. عقل در چنین وضعی یا باید کوتاه بیاید که نتیجه اش می شود ایمان، و یا باید حرف خود را بر کرسی نشاند، که حاصلش جز کفر (به این اصل، نه به همه اصول یا ادیان) نتواند بود. لازمه دیگر دسته بندی مزبور این است که گزاره، همیشه سازگار با عقل باشد؛ چنان که اگر کسی بخواهد مؤمن به گزاره باشد، همواره باید با عقل بدان ایمان آورد و نتواند از طریقی جز عقل (مانند اراده یا احساس) به آن اعتقاد یابد. صلح و شادی فقط با تشویق غرایز خلاق و سوق دادن غرایز مالکیت به سمت پایانی سودمند و بی ضرر در هر میزان ممکن تضمین می شوند.

در کتاب "ایمان مسیحی" است که شلایرماخر به ماهیت تجربه دینی نیز می پردازد. از سویی شاهد فیلسوفانی مانند جان لاک (لاک، 1380، ص7-2) و ملاصدرا (الشیرازی، بیتا، ص28-27) هستیم که ایمان را همان تصدیق معرفتی به وجود خدا میشمارند؛ از سوی دیگر کسانی همچون کرکگور (کرکگور، 1374، ص80-62)، شلایرماخر Schleiermacher, 1893, p.36)) و غزالی (غزالی، بیتا، ج1، ص179) اموری چون اراده و احساس قلبی را بیش از معرفت عقلی در ایمان مؤثر میدانند. او نیز مانند اغلب پیشینیان خود، ایمان را از حیث لغوی، معادل تصدیق می داند و از همان آغاز ابراز می کند که مکان ویژه این تصدیق، قلب است (غزالی، بیتا، ج1، ص179). و دوباره در جواب سوال او كه پرسيد چگونه او را مي بيني؟ را وارد میکنند، که جواب اینان مستدل و منطقی از آیات و روایات داده شده است، که جای طرح این مسئله در اینجا نیست.

دین عبارت است از جُست این و یافت آن، در همه آن بودن ها و جنبش ها؛ در سراسر دوران رشد و تغییر و در هر کنش و رنج. اما این اتفاق رخ نداد و حتی در دنیای مدرن شاهد آن هستیم که دین در حال رشد و شکوفاییست و جهان نیز روز به روز به سمت کثرت و نسبیگرایی میرود. البته در خصوص تحولات اخیر بازار ارز و گرانی دلار با توجه به اینکه شرکت شهاب پنل های محصولات خود را از شرکت الجی خریداری میکند؛ و این خرید ارتباط مستقیم با قیمت ارز دارد متناسب با افزایش قیمت ارز و دلار ناخواسته قیمت محصولات شرکت شهاب نیز تحت تاثیر قرار می گیرد با این حال رشد قیمت محصولات شهاب کمتر از رشد افزایش قیمت دلار در بازار بود. حال آیا ممکن نیست کسی به یک گزاره خردستیز ایمان داشته باشد؟ به عبارت دیگر، آن استدلالی برای تلاش به منظور درک آنچه بود که واقعاً می خواهیم انجام دهیم.

امام صادق عليه السّلام فرمود: مؤمن را سزاوار است كه داراى هشت خصلت باشد: 1- هنگام شدائد با وقار باشد، 2- هنگام بلا شكيبا باشد، 3- در فراوانى نعمت سپاسگزار باشد، 4- بآنچه خدا روزيش كرده قانع و خرسند باشد، 5- بدشمنانش ستم نكند، 6- بارش را بر دوستانش نيفكند 7- بدنش از او در رنج و مشقت باشد (از بسيارى عبادت و قضاء حوائج مردم) 8- مردم از ناحيه او در آسايش باشند، همانا علم دوست مؤمن است و بردبارى و زيرش و عقل امير سپاهش (يعنى اعضاء و جوارحش بفرمان عقلش رفتار كنند) و مدارا برادرش و احسان پدرش باشد.

در خودکارآمدی شما در باب باورهایی که در مورد توانایی خود در حل مشکلات آینده و انجام اعمال و عملیات ها بحث می کنید، نه صرف یک ویژگی فردی. جیمز همچنین گریزی به اخلاق باور کلیفورد می زند و در پاسخ می گوید چنین نیست که بدون هیچ حجت و قرینه ای، و صرفاً از روی خواست شخصی دست به گزینش بزنیم؛ بلکه نقش اراده آزاد در اعتقادات ما، همچون نقش چرخ پنجم یک کالسکه، مکمل و تعیین کننده است (Ibid, p.7-8). بنابر این تفسیر، شگفت نیست که ایمان داشتن به خدا، همان علم داشتن به او دانسته شود (همان، ص42). اراده گروی پاسکال در ایمانیات، با برهان شرط بندی او هویداتر می شود. البته دیدگاه جیمز، اندکی با دیدگاه پاسکال متفاوت است.

هر انسان عاقلی که در قلبش ذرهای ایمان وجود داشته باشد، در اعماق وجودش این نکته را احساس میکند که خداوند متعال انسان را به حال خودش رها نکرده تا در میان فتنهها و دگرگونیهای دنیا مسیر زندگی را بپیماید، بلکه علاوه بر اینکه در او نیروی عقل و شعور را به ودیعت گذاشته است، وی را به وسیله وحی و ارسال پیامبران و نزول کتابهای آسمانی مورد اکرام و اعزاز قرار داده است. کرکگور نیز ایمان را بی نیاز از شواهد آفاقی می داند و آن را به امری درونی فرومی کاهد؛ اما این اراده گروی آنجا آشکارتر می شود که او اساساً هویت فرد را بسته به گزینش آزادانه می داند؛ یعنی معتقد است هنگامی فرد می شویم که گزینشی آزاد داشته باشیم.

به دیگر سخن، گاه گزاره های ماورای تجربه، خردگریز، یعنی بیرون از دسترس عقل خوانده می شوند. بنا بر دیدگاه اخیر، گرچه ایمان از سنخ معرفت عقلانی نیست، عقل و ایمان بر سر مهرند و عقل می تواند در تحکیم و تقویت ایمان، یاری رسان و خادم باشد با این همه، بحث ما در این بخش درباره دیدگاهی است که نقش عقل را در ایمان بیش از سایر عوامل می شمارد. در مباحث فلسفه دین و کلام جدید، هنگام بحث درباره ماهیت ایمان، اغلب تقسیمی برحسب متعلَق ایمان ارائه میشود که البته بسیار دیرپا و پراهمیت است؛ دیرپاست از آن جهت که پیشینیانی همچون توماس آکوئیناس در طراحی آن نقش داشتهاند و مهم است بدان سبب که در تعیین ماهیت ایمان مؤثر است.

البته مسلماً با توجه به رویکرد عقل گروانه معتزله در برخورد با معتقدات دینی، و نیز متوسل شدن آنان به زورِ شمشیر در رویارویی با مخالفان، رویکرد ایشان تفاوت هایی با دیدگاه پاسکال، جیمز و ایمان گروان خواهد داشت و قرائت چهارمی از اراده گروی خواهد بود. اطلاعات نمونه مذکور به احتمال 95 درصد قابلتعمیم بهکل جمعیت آماری میباشد. در صورت بروز چنین پدیده اى چنان تحولى در جوانان به وجود خواهد آمد که نمونه بارز و زیباى آن را در دوران جنگ تحمیلى مشاهده کردیم و شهیدان عزیز, با ایمان به قیامت و باور به حساب و کتاب آن, نرد جان باختند و به لقإالله پیوستند.

دانستیم که از نگاه برخی فیلسوفان دین معاصر، متعلَق ایمان بدان درجه اهمیت دارد که ماهیت ایمان را رقم سایت ebavar می زند. علاوهبر روزنامه والاستریتژورنال، خبرگزاری بلومبرگ و برخی دیگر از رسانههای آمریکایی، طی هفتههای گذشته، گزارشهایی از سردی روابط ریاض و واشنگتن منتشر کردند. کتاب «خودباوری در خلاقیت» نوشتهی «تام کلی» و «دیوید کلی» با ترجمهی «مرتضی خضری پور» و «مهدی کیامهر» از سوی انتشارات آریانا قلم در سال 1394 منتشر شد که نسخهی الکترونیک آن در همین صفحه از فیدیبو برای خرید و دانلود موجود است. چون باورها از فرهنگ محلی خود جدا شدهاند، میتوانند آزادانهتر در سرتاسر جهان منتشر شده و با سایر «شاخصهای فرهنگی شناور» تلاقی کنند و دورگههای جدیدی مانند فستفودِ حلال، غذاهای کوشرِ ارگانیکی یا فتوای سایبری را بهوجود آورند. ترجمه محمد سعیدیمهر. قم: مؤسسه فرهنگی طه. ترجمه محمدرضا بیات و دیگران. خندیدن همیشه میتواند حال شما را بهتر کند و وقتی که حالتان بهتر باشد، میتوانید با دیگران مهربان و سخاوتمند باشید. حال ممکن است در امور و اهداف جزیی و برخی از ویژگی ها دیدگاه های متفاوتی داشته باشند. برخی نیز تغییر متعلَق ایمان از گزاره به موجود عینی را دلیل آن دانسته اند که ماهیت ایمان را چیزی از سنخ امید، توکل، اعتماد یا علاقه همراه با انتظار معرفی کنند (ملکیان، بیتا، ص37).

راسل اعتقاد داشت که باید عمیقا فکر کنیم که چه چیزی می خواهیم و او می خواست بیشتر و بیشتر از لحاظ علمی به ما بگوید که در مورد آنچه باید در زندگی مان انجام دهیم بسیار تامل کنیم. درودیان ادامه داد: در عین حال باید توجه کنیم که رابطه کمیتهای پولی با تورم یک رابطه بلندمدت است و بنابراین نمیتوانیم انتظار داشته باشیم و امیدوار باشیم که با این تدابیر، بتوانیم تورم بالای کوتاه مدت را به طور معناداری کاهش دهیم. با این حال به نظر می رسد که چنین تقسیمی بیش از آنکه منطقی باشد، زبانی است؛ زیرا در این بحث به آسانی می توان گزاره را به غیر گزاره تبدیل کرد، و برعکس.

المعارف کلها معقولة بالعقل، واجبة بنظر العقل، و شکر المنعم واجب قبل ورود السمع، و الحسن و القبیح صفتان ذاتیّتان لِلحَسَن و القبیح (شهرستانی، بیتا، ص42). نسبیسازی صرفا یک واقعیت است؛ نتیجه تحولاتی که در فصلهای قبل درباره آنها بحث شد. شاید بتوان گفت یکی از ابعاد مهم بحث درباره نسبت میان عقل و دین به مسئله ماهیت ایمان و نسبت آن با تصدیق عقلی باز میگردد. و بیان اینکه وحی اصلی، تنها برای موحی الیه حجیت دارد، عقل را برتر از وحی می نشاند و بدین سان شدیدترین گونه ایمان عقلانی را به دست می دهد (Locke, 1999, p.686-687). همه اینها را وقتی با ایمان خود لاک به مسیحیت درنظر بگیریم، به این نتیجه می رسیم که جایگاه ایمان، یا به تعبیر دقیق تر، معیار سنجش ایمان نزد او، عقل است؛ ایمانی درخور اعتنا و اعتماد است که عقل نیز به صحت مفاد آن گواهی دهد (Locke, 1999, p.691).

برای نمونه، به نظر ویتگنشتاین، ایمان، نه از سنخ معرفت علمی (همان، ص151-149)، بلکه گونه ای تجربه است؛ یعنی نحوه ای از زیستن که موجب می شود رویدادها را با تعبیری ویژه ادراک کنیم (همان، ص153-152). بنابر هریک از این دو متعلَق، می توان تعریفی ویژه از ایمان به دست داد؛ یعنی اگر متعلَق ایمان یک گزاره باشد، ایمان از نوع گزاره ای خواهد بود؛ وگرنه غیر گزاره ای است. در یک دسته بندی کلی، متعلَق ایمان یا گزاره است، یا غیر گزاره. البته در اینجا سخن از ایمان دینی است که در این صورت، آشناترین مثال چنین خواهد بود: "من به خدا ایمان دارم". شلایرماخر تا اینجا با کانت هم نواست و همانند او، بر الهیات طبیعی می تازد؛ اما برخلاف کانت، فروکاستن دین داری به اخلاق را صحیح نمی داند (Schleiermacher, 1893, p.27-31). هنگامي كه افراد جامعه بر اساس ايمان به خدا اهل رعايت حقوق ديگران بوده و تمامي جوانب اخلاق را رعايت نمايند بطور طبيعي چنين جامعه اي از فساد و انحرافات اخلاقي بدور خواهد بود .

نویسنده: تیم تحریریه روحانی نژاد